ايلام نيرومندترين تمدن فلات ايران پيش از …

تمدن ایلام
این نوشتار توسط انی کاظمی در تاریخ ۲ام خرداد، ۱۳۸۸ و در دسته “تاریخ باستان + تاریخ تمدن ایران باستان + تاریخ تمدن ایلام باستان” ارسال شده است.
ایلام ، نیرومندترین و دیرپاترین تمدن فلات ایران پیش از ورود آریاییها بوده و تاریخ پیچیده ای دارد. بیشتر مطالب تاریخی درباره ایلام توسط دشمنان آنها یعنی بابلیان و آشوریان و پس از آنها پارسها ثبت شده است که انگیزه ای قوی برای نابودی پادشاهی ایلام جدید داشته اند. به همین دلیل ، چهره نمایش داده شده از تمدن ایلام چندان منصفانه یا دقیق نیست و تنها با توجه به تحقیقات جدید و بازخوانی کتیبه های ایلامی میتوان آگاهی خوبی درباره آنها بدست آورد.
درباره خاستگاه ایلامیها نیز ، مانند کاسیتها ، آگاهی دقیقی نداریم. آثاری که از سکونت ایلامیها در جلگه های خوز (شمال خلیج فارس) وجود دارد به هزاره چهارم پیش از میلاد بر میگردد. پژوهشهای انجام شده روی اسکلتهای ایلامی نشاندهنده نزدیکی نژاد ایلامی به سومریان و تمدن دراویدیان در دره سند(در پاکستان کنونی) بوده در حالیکه زبان ایلامیها (حداقل شکل نهایی آن) ارتباط چندانی با تمدنهای یاد شده ندارد. ظروف سفالین و کشتیهای ایلامی به شدت از ساخته های سومریان و تمدنهای دره سند وBactria-Margiana (ترکمنستان کنونی) تاثیر گرفته اند. گمان میرود که ایلامیها احتمالآ از ناحیه جنوبی دره سند و از راه دریا در حدود ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد به سرزمین ایلام آمده اند. پیش از آمدن ایلامیها ، جلگه های شمال خلیج فارس از جمله قدیمیترین نواحی متمدن تاریخ جهان بوده و ناحیه شوش از حدود ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد محل سکونت گشته و زیر فرمان پادشاهان آکد (Akkad) (تمدنی در شمال بابل) قرار داشت. هنگامی که نخستین ایلامیها به این ناحیه وارد شدند ضمن سکونت، زیر فرمان پادشاهی سومری اور (Ur) قرار گرفتند. ایلامیان بدوی ، بسیاری از ویژگیهای تمدن سومر را فراگرفتند مانند خط میخی که آنرا جایگزین خط تصویری خود کردند. البته ایلامیها برخی از ویژگیهای تمدن خود مانند سیستم مادرشاهی (انتقال نسب پادشاه از طریق مادر) و مذهبشان را حفظ کردند. به نظر میرسد که در جامعه ایلام زنان از موقعیت بسیار مهمی برخوردار بوده اند. به آنها ارث میرسیده و صاحب اختیار دارایی خود بوده اند ، اداره و راهبری تجارت با آنان بوده و همانطور که گفته شد حکومت از طریق آنها انتقال میافته است. سیستم مادرشاهی تا دوران ایلام جدید (حدود ۷۵۰ سال پیش از میلاد) پابرجا بود و در آن زمان سیستم پدرشاهی بابلی – سامی همسایگان به ایلام وارد شد .
عکس هوایی از زیگورات (معبد دارای پلکان) چقازنبیل که در جنوب شوش باستان قرار دارد.

شرق شناسان اولیه براساس سیستم مصری ، تاریخ ایلام را به دوره های تمدن قدیم ، میانه و جدید تقسیم کرده اند. دوره پیشرفت پادشاهی ایلام قدیم در ابتدای هزاره دوم پیش از میلاد بوده است. آنها نخستین پایه های تمدن خود را در ناحیه خوز و در شوش بنا کردند . شاه ایلام Puzur-Inshushinak برای بزرگداشت خود ، نخستین تندیسهای ایلامی را در شوش بنا نهاد. ایلامیان نخست به اور حمله کرده و آنرا نابود کردند. سپس حدود سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد به امپراطوری بابل هجوم برده و دودمان لارسا (Larsa) را پایه گذاری نمودند. تا این تاریخ ، ایلامیها شهرهای اروک (Uruk) در سومر ، Isin و بابل را زیر فرمان داشتند. بعدها همورابی پادشاه بابل از گسترش ایلام جلوگیری کرد اما بابلیان نتوانستد از تجدید قدرت ایلام با پادشاهی مانند Kutir-Nakhunte که صد سال بعد (۱۷۰۰ پیش از میلاد) رخ داد ، جلوگیری کنند.

در حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد ، کاسیتها به ایلام هجوم آورده و آنرا ضمیمه امپراطوری خویش کردند. بدین ترتیب دوران پادشاهی ایلام قدیم به سر آمد و سرزمین ایلام برای ۴۰۰ سال به ترتیب زیر سلطه کاسیتها ، بابلیها ، هیتیها و دوباره کاسیتها قرار گرفت. در سال ۱۱۶۰ پیش از میلاد ، فرمانروای محلی شوش بنام Shutruk-Nakhunte کاسیتها را از ایلام بیرون رانده و یک دودمان پادشاهی جدید و امپراطوری ایلام را بنا نهاد (تمدن ایلام میانه). در این دوران شهرهای بزرگی مانند اوان (Awan) ، انشان (Anshan) ، سیمش (Simash) و بویژه شهر شوش که پایتخت ایلام بود ، ساخته شد. ایلامیان، همچنین زیگورات بزرگ چقازنبیل که معبد مشهور ایلام میباشد و اکنون قدیمیترین بنای باستانی در ایران است که سرپا مانده است ، را بنا نهادند.

عکسی از شوش پایتخت تمدن ایلام

عمر امپراطوری ایلام بسیار کوتاه بود و خیلی زود در سال ۱۱۲۰ پیش از میلاد مورد هجوم بابلیان ، که نبوکدنصر (بخت النصر) پادشاهشان بود، قرار گرفت. پس از آن تا ۳۰۰ سال ایلام و مرکز آن شوش زیر سلطه امپراطوری بابل بود. در این مدت مرکز قدرت ایلامیان به شرقخاک این کشور منتقل شد و پایتختشان در شهر انشان در کوههای زاگرس قرار گرفت. در سال ۷۵۰ پیش از میلاد ، ایلامیان باردیگر قدرت یافته و شوش پایتخت قدیمی خود را پس گرفتند. این پادشاهی (ایلام جدید) به سرعت به کشوری نیرومند تبدیل شد و آنان شروع به لشکرکشی علیه بابل و امپراطوری نوپای آشور نمودند. اما با همه نیرومندی نتوانستند دربرابر گسترش خرد کننده آشوریان مقاومت کنند. آشوریان در سال ۶۴۵ ، زمان آشور بانیپال ، آخرین امپراطور نیرومند خود، به ایلام هجوم آورده و شوش را با خاک یکسان کردند. این پایان کار تمدن ایلام بود و از این پس ایلام به کشورهای کوچکتر تقسیم شده وبزودی توسط نیروههای نوپای مادها و پارسها نابود شد.
ایلامیان با وجود تاریخ دردآورشان ، نقش بزرگی در تاریخ تمدن بویژه از دیدگاه ایرانی ، دارند. آنان به ایستایی تمدن و نبود نوآوری متهم شده اند که چندان درست نیست. با اینکه بسیاری از ویژگیهای تمدن ایلام از جمله سیستم نگارش آنها برگرفته از تمدنهای میانرودان بود ، اما بیگمان آنان صاحب فرهنگ منحصربفرد ایلامی بوده اند. ایلامیان مذهب خود را حفظ کرده و پرستشگاههای بزرگی برای خدایان خود ساخته بودند. از خدایان آنها میتوان به Inshushinak خدای محافظ شوش ، و یک الهه که احتمالآ بعدها در مذهب هخامنشیان به آناهیتا(Ardauui Sura Anahita) تبدیل شد ، اشاره نمود. سیستم حکومتی آنها ، بویژه برای تعیین جانشین پادشاه ، در آن زمان یگانه بود. اقتصاد تمدن ایلام برخلاف اقتصاد کشاورزی تمدنهای میانرودان ، بیشتر بر اساس تجارت بود. همچنین استخراج معادن و صادرات مواد خام مانند قلع که ماده ای حیاتی برای امپراطوریهای بابل و آشور بود ، بخشی از فعالیتهای اقتصادی ایلام را تشکیل میداد.

ایلامیان برای زمانی طولانی به عنوان ناحیه میانی بین تمدنهای میانرودان و اقوام چادر نشین داخل ایران عمل میکردند و بنابراین تمدنی با ویزگیهای چندگانه ایلامی ، بابلی و سومری بوجود آورده بودند .

عکس هوایی از تل مالیان (Tal-e Malyan) که اکنون بعنوان محل شهر انشان ، پایتخت کوهستانی ایلام شناخته شده است.